Individualisme en Collectiviteit
Ik las een tijd terug het iets meer dan honderd jaar geleden verschenen boek Prometheus van Carry van Bruggen.
De schrijfster maakt een onderscheid tussen collectiviteit en individualisme. Er zijn tijden, zegt ze, waarin collectiviteit overheerst: de Middeleeuwen, de 17e eeuw, en er zijn tijden met aandacht voor de individuele mens: de tijd van de Renaissance en de Hervorming, de Verlichting.
Ik zou zeggen dat daarna de 19e eeuw met de opkomst van de natiestaat weer een collectief karakter heeft, la Belle Epoque een individualistisch antwoord is, en in ieder geval vanaf de jaren ’60 tot Nine Eleven ook weer een individualistisch antwoord gegeven is op een collectieve dertiger jaren en later.
Van Bruggen poneert: politieke geschiedenis is de geschiedenis van de collectiviteit. Koningen, veldheren treden uitsluitend op als vertegenwoordigers van de collectiviteit. In de cultuurgeschiedenis daarentegen, de geschiedenis van kunst, van wetenschap van wijsbegeerte, van de mens gaat het om individuen.
Zo hoort nationalisme, in de engere zin, bij de collectiviteit: Wij tegen hullie.
Bij de individualiteit hoort de kosmopoliet.
Ik stipte het gisteren aan in mijn blog: de apostelen van del Sarto zijn twaalf verschillende individuen, die van del Castagno zijn ook al verschillend maar ogen nog stijf en de heiligen op de 12e en 13e-eeuwse schilderijen die figureren naast Madonne col Bambino of naast het kruis, zijn onderling uitwisselbaar.
Aan het eind van de 19e-eeuw zie je de impressionisten uitgekotst worden door de gevestigde schilders orde omdat ze buiten de regels van “de Academie” traden.
Ik vrees ik dat we momenteel weer een omslag van individualisme naar collectivisme meemaken. Ik noemde Nine Eleven als mogelijk kantelpunt. In Nederland roept Jan Peter Balkenende daarna om een nieuwe VOC-mentaliteit, verwijzend naar de collectieve 17e eeuw. Hij wordt snel overtroefd door Wilders en Baudet die het illusoire “Nederlandse Volk” in stand willen houden, door Trump die alle nuancering in de l-h-b-q-i-a-+ wil terugbrengen tot M/V, door Poetin die droomt over herstel van het 10e-eeuwse Kievan Rus.
Als collateral damage dreigt de cultuurgeschiedenis weer onderworpen te worden aan de macht van het nieuwe collectief. Data over klimaatverandering worden vernietigd, zwarte geschiedenis wordt uitgewist, kennis is “niet meer dan een mening”, intellectuele autoriteit wordt door poenige autoriteit van degene die de macht heeft, vervangen.
Lewis Carroll heeft hier al ware woorden over gesproken:
‘When I use a word,’ Humpty dumpty said in rather a scornful tone, ‘it means just what I choose it to mean, nothing more, nothing less.
‘The question is,’ said Alice, ‘whether you can make words mean so many different things.’
‘The question is’, said Humpty Dumpty, ‘which is to be master – that’s all.’ ‘(Carroll, p 274)